Axar.az ADOG və Zirə Beynəlxalq Limanının rəisi, əməkdar mühəndis Musa Süleymanovun müsahibəsini təqdim edir.

– Cənab Süleymanov, siz Xəzər dənizinin su səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bağlı unikal təşəbbüs irəli sürdünüz – Xəzər və Qara dənizləri yeraltı tunel vasitəsilə birləşdirin. İctimaiyyət necə reaksiya verdi?

• Bu təşəbbüs ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi. Mən beş Xəzəryanı ölkənin – Azərbaycan, Rusiya, İran, Qazaxıstan və Türkmənistanın prezidentlərinə açıq müraciət ünvanladım. Hələlik rəsmi cavablar olmasa da, qeyri-rəsmi kanallar vasitəsilə layihəyə maraq nəzərəçarpacaq dərəcədədir. Bundan əlavə, müxtəlif sahələrdən olan peşəkarlar – mühəndislər, ekoloqlar, su təsərrüfatı ekspertləri və mülki fəallar texniki detallar haqqında ətraflı öyrənmək üçün mənimlə əlaqə saxladılar. Bu, layihənin aktuallığını və aktuallığını göstərir.

– Bəzi ekspertlər Xəzər dənizinin su səviyyəsinin tarixən dəyişdiyini və bunun təbii proses olduğunu iddia edirlər. Sizin bu məsələyə baxışınız necədir?

– Düzdür, Xəzər dənizi keçmişdə dalğalanmalar yaşayıb, indiki azalma sürət, miqyas və coğrafiya baxımından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. İqlim dəyişikliyi, Volqa və Kür çaylarında su anbarlarının tikintisi, kənd təsərrüfatı üçün suya tələbatın artması və çay axınının azalması Xəzər dənizinə su axınının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olub. Bu, artıq təbii tsiklik proses deyil, ekoloji və antropogen böhrandır.

– Bəziləri hesab edir ki, layihə çox bahadır və həyata keçirmək çətindir. Bu haqda fikirləriniz necədir?

• Layihə həqiqətən də böyük miqyaslıdır. Bununla belə, biz nəzərə almalıyıq ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin kəskin azalması neft infrastrukturuna, limanlara, dəniz yollarına, biomüxtəlifliyə və bütün ekosistemə dağıdıcı təsir göstərəcək. Məsələn, Kaşaqan və Kələmkəs kimi yataqlarda, eləcə də Ələt və Türkmənbaşı kimi limanlarda su səviyyəsinin azalması səbəbindən əməliyyatlar artıq problemlərlə üzləşib. Bu tendensiya davam edərsə, gələcəkdə dövlətlərin çəkdiyi xərclər tunel layihəsinin dəyərindən iki-üç dəfə çox ola bilər.

Üstəlik, tunelin yaratdığı fasiləsiz axın təxminən 170 MVt su elektrik enerjisi yarada bilər ki, bu da illik təxminən 100 milyon dollar gəlirə çevrilir. Beləliklə, layihə təkcə texniki və ekoloji cəhətdən deyil, həm də iqtisadi cəhətdən səmərəlidir.

– Bu layihənin həyata keçirilməsi üçün hansı beynəlxalq addımlar lazımdır?

– Layihə həm Xəzər, həm də Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin razılığını tələb edir. Tunel yerin altından keçəcəyi üçün ərazi suverenliyini pozmur, lakin transsərhəd əməkdaşlıq vacibdir. Bu, ekoloji monitorinq qruplarının, hidroloji və geoloji ekspert mərkəzlərinin, komissiyaların yaradılmasını zəruri edir. Bu təşəbbüsün BMT səviyyəsinə çıxarılması tamamilə mümkündür. Əslində, bu, kollektiv regional səyə çevrilə bilər.

Bundan əlavə, iqlim dəyişikliyi səbəbindən qlobal okeanlarda və dənizlərdə suyun həcmi artır və bu izafiliyi necə idarə etmək barədə suallar doğurur. Hesab edirəm ki, Xəzər dənizi bu artıq suyu idarə olunan şəkildə yerləşdirmək üçün təbii su anbarı rolunu oynaya bilər. Sonradan Urmiya gölü və Aral dənizi kimi ekosistemlərə də suyu kanalizasiya etmək mümkündür.

– Yəni, layihə təkcə Xəzər dənizinin su səviyyəsi ilə bağlı deyil, başqa strateji məqsədləri də var?

• Mütləq. Bu layihə aşağıdakı strateji nəticələri təklif edir:

1. Enerji Təhlükəsizliyi: Tunel 170 MVt su elektrik enerjisinin istehsalını asanlaşdıracaq.
2. Su Resursunun Paylanması: Suyun Urmiya gölünə və Aral dənizinə yönəldilməsi mümkündür.
3. Logistika və Ticarət Təhlükəsizliyi: Xəzər dənizinin daşıma əhəmiyyətini təmin etməklə, dəniz marşrutlarının sabitliyi qorunacaq.
4. Beynəlxalq prestij: Azərbaycan və digər ölkələr ekoloji innovasiyalarda lider kimi yüksələcək.
5. Ekosistem balansı: Hazırda Xəzər dənizinə şirin su axını duzluluğu azaldır, mikroelementləri pozur və donma riskini artırır. Tunel vasitəsilə duzlu suyun daxil edilməsi bu tarazlığı bərpa edə bilər.