Ermənistanın İrandan Hindistana “dəhliz” xülyası
Yanvarın 15-də Ermənistanın iqtisadiyyat naziri Vahan Kerobyan bildirib ki, Ermənistan və Hindistanı birləşdirən İrandan keçən ticarət yolunun 2024-cü ilin may ayına kimi açılması planlaşdırılır. Nazir izah edib ki, bu yaxınlarda hindistanlı həmkarı, həmçinin Çabahar limanının Hindistan hissəsini idarə edən şirkətin rəhbəri ilə görüşüb. Tərəflər may ayına qədər həyata keçirilməli olan fəaliyyət planını müəyyən ediblər.
Söhbət Hindistandan Ermənistana, daha sonra Gürcüstana, Avropa İttifaqı ölkələrinə və əks istiqamətdə maneəsiz yük daşınmasını təmin etmək üçün İran və Hindistan tərəfləri ilə əməkdaşlıqdan gedir. İrəvanda ümid edirlər ki, bu yolun işə düşməsi ticarət dövriyyəsini və yükdaşımaları kəskin şəkildə artıracaq. Bəs Çabahar limanının işə düşməsi regionda geoiqtisadi atmosferə necə təsir göstərəcək? Ümumiyyətlə, bu limanın son dayanacağı olan “Köhnə dünya”da layihəyə münasibət sabit qalacaqmı?
Çabahar İranın Sistan və Bəlucistan ostanının cənub-şərqində yerləşən şəhərdir. İranın Bəndər Abbasdan sonra ən böyüyü olan Çabahar açıq dənizə və okeana birbaşa çıxışı olan yeganə İran limanıdır. Limanın Əfqanıstan, Pakistan və Hindistan kimi ölkələrə coğrafi yaxınlığı, həmçinin beynəlxalq “Şimal–Cənub” nəqliyyat dəhlizində mühüm tranzit qovşağı olması Çabaharın regionun mühüm ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilməsinə imkan yaradır. Bu üstünlüyü Hindistan da qəbul edir. Nyu Dehli İran limanını strateji rəqibləri olan Pakistanın və Çinin birlikdə inkişaf etdirdikləri Qvadar limanına alternativ layihə kimi nəzərdən keçirir. Bundan əlavə, Hindistan Mərkəzi Asiyaya ticarət yolunu açmaq üçün Çabahar limanına böyük maraq göstərir.
Xatırladaq ki, 2016-cı ildə regionda üçlü dəhlizin yaradılması məqsədilə imzalanan liman layihəsi Hindistan, İran və Əfqanıstanın birgə müəssisələrindən biridir. Sözügedən müqavilə Çabahar limanının inkişafına əsaslansa da, məsələ ondan ibarətdir ki, o, Hindistana İran vasitəsilə Əfqanıstana çıxışı təmin etməlidir. Siyasi müşahidəçilər bildirirlər ki, Çabahar limanı Hindistana Əfqanıstana gedərkən Pakistandan yan keçməsinə imkan yaradır. Buna görə də, Pakistanın İran–Hindistan–Əfqanıstan üçtərəfli ticarət sazişindən təsirlənən ölkələrdən biri olacağı deyilir. Ancaq ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxması və Hindistanın Əfqanıstanda regional rəqiblərinin, o cümlədən, Çin və Pakistanın güclənməsi Nyu Dehlini İranla strateji əlaqələrini inkişaf etdirməyə vadar edir. Buna görə də, Çabahar limanının Hindistanın Pakistan və Çinlə strateji əlaqələrində və regional balansın formalaşmasında mühüm faktor olduğunu söyləmək olar. Bu kontekstdə “Brookings İnstitutu” “Hindistanın İranda strateji və iqtisadi maraqları” adlı hesabatında Çabahar limanının inkişafını Hindistanın İrana yönəlik çoxtərəfli strategiyasının təməl daşı kimi qiymətləndirir.
Analitiklərin sözlərinə görə, Hindistan Çabahar limanının inkişafı layihəsinə sərmayədar kimi daxil olandan bəri Yeni Dehli Əfqanıstanda təsirini artırmaq üçün ciddi çalışır. ABŞ sözügedən limanın inkişafını Əfqanıstanda iqtisadi sabitliyi dəstəkləmək və ölkənin inkişafına kömək etmək səbəbi ilə İrana qarşı tətbiq edilən sanksiyalardan azad etmişdi. Buna görə də Hindistan ABŞ-ın müttəfiqi olaraq Çabahar limanına sərmayə yatırdı, ancaq Əfqanıstanın Taliban hərəkatının nəzarətinə keçməsi Hindistanın planlarını çətinləşdirdi. Üstəlik, bu marşrutda sabitliyin nə vaxt əldə ediləcəyi bəlli deyil. Buna görə də, analitiklər Orta Dəhlizin həm Hindistan, həm də region dövlətləri üçün düşünülməli bir marşrut olduğunu önə çəkirlər. Xatırladaq ki, Orta Dəhliz Şərqlə Qərb arasında dayanıqlı logistikanın təşkili üçün ən optimal variant hesab olunur və həm Çin, həm də Avropa regionu ölkələri üçün nəqliyyat şaxələndirilməsinə ehtiyacları qarşılayan optimal həll yolu kimi qiymətləndirir. Bununla yanaşı, Çabahar limanı hazırda Qərb sanksiyalarından azaddır, lakin gələcəkdə vəziyyətin necə dəyişəcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir.
Bütün bunlara baxmayaraq tərəflər layihəni inkişaf etdirməkdə maraqlı olduqlarını münayiş etdirirlər. Yanvarın 15-də İran ilə Hindistan “İranın Çabahar limanının inkişafı üçün əməkdaşlıq haqqında” sənəd imzaladılar. Sənədə əsasən tərəflərin iştirakı ilə işçi qrupu yaradılacaq. İşçi qrupu Çabahar limanının tranzit, yükaşırma imkanının artırılmasına və texniki təchizat məsələlərinə baxacaq. İran naziri Mehrdad Bazarpaşın sözlərinə görə, Çabahar limanının inkişafı “Şimal–Cənub” dəhlizinin də tranzit imkanlarını artıracaq. Çabahar limanı Şimal–Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Hindistanın Mumbai limanından yüklər İranın Çabahar limanına, buradan isə Qəzvin–Rəşt–Astara (İran)–Astara (Azərbaycan) dəmir yolu ilə Rusiya və Avropa ölkələrinə daşınacaq.
İran və Azərbaycan beynəlxalq layihədə tranzit ölkə kimi çıxış edirlər. Ermənistan da bu tranzitə qoşulmaq və Hindistandan Avropaya daşınacaq yüklərdən gəlir götürmək istəyir. Amma nəzərə alsaq ki, Ermənistan üzərindən Gürcüstana məhsul daşımaq qış aylarında xeyli müşkül məsələyə çevrilir, o zaman İrəvanın ancaq Hindistandan nəsə almaq arzusu real görünə bilər. Bu mənada isə Azərbaycanın heç bir problemi yoxdur və ölkəmiz “Şimal–Cənub” dəhlizinin vacib qovşağı olaraq qalır. Tranzit geosiyasətində küləklərin hansı istiqamətdə əsməsindən asılı olmayaraq, bütün oxlar Bakını göstərir.
Səbuhi MƏMMƏDOV
XQ
